مقاله ای تحت عنوان هنرکتاب نخواندن به قلم دکترمحمود رنجبرعضوهیأت علمی دانشگاه گیلان.

هنر کتاب نخواندن

دکتر محمود رنجبر

شمال ما: در ملاّ خانه های قدیم، آن زمان که دفتر مشق و تمرین دانش آموزان صرفاً تخته پاره ای بود؛ با رنگ گیاهی ثابت و به خطی خوش می نوشتند: «بدان ایدک الله تعالی» دانستن اما آغازی بر اندیشیدن است و تا کودکِ مکتبی، واژه ای را نمی بویید ؛ نمی توانست قرآن بیاموزد و گلستان و مثنوی بخواند، این بود که نوشته می شد: «بدان!» و نمی نوشتند: «بخوان !!» البته ترجمه آن ساده بود چون هر دانستنی خواندن است در حالی که هر خواندنی دانستن نیست این اما تمام ماجرای ماست. خواندن از جنس موضوع است، خواندنی کلی ودانستن همه چیز در حدی که بگویند او همه چیز دان! است.

ایرانی جماعت- به هر تقدیر- موضوع محور است! فقط می خواهد از مسایل کلی چیز بداند و حرف بشنود، دقَت در جزییات، نیازمند حواسی جمع و هوشیاری قابل تاملی است.بنابر این آنچه که امروز علم را از غیر علم جدا می کند، همین نگاه به مسایل پیرامونی است؛ معلمان، بیش از آنکه بخواهند از جزییات یک مساله سخن بگویند، به کلیاتی بسنده می کنند که خاص سیستم آموزشی ماست؛ موضوع محور؛ اما حقیقت آن است که در کشور های توسعه یافته میزان ثروت و گستره خاک را ملاک قدرت نمی دانند! اگر اینگونه باشد؛ اصلاً ژاپن با ایالت متحده قابل قیاس نیست، آنچه که در آنجا اهمیت دارد، عطف توجه به انسانهای دانشمند است، دانش آنجا، مطمئنا همچون دانش امروز ما نیست، بل دانشی است که به جزئیات و تلاش در حل مسئله توجه دارد، پیرامون ما هزاران موضوع نهفته است حرف های کلی و گنده گویی هایی که اگر البته خوب ادا شود، فقط حیرت جمعی را در بر خواهد داشت.

 

آنچه که در نهایت دانستن ظهورمی یابد، پیدا کردن مسئله است بگذارید مثالی بزنم: اگر آفت برنج مزارع را در هم بکوبد و کشاورز را به خاک سیاه بنشاند می توان در باره آفت و اینکه آفت از چه هست سخن ها گفت، اما محققی پیدا می شود و عمرش را می گذارد روی پیدا کردن شیوه زندگی کِرم ساقه خوار برنج و نحوه مبارزه با آن ؛ آن وقت کتابش می شود؛ شهره آفاق که یک مسئله بزرگ را از کشاورزان حل کرد؛ -کافی است کمی به دور و بر تان نگاه کنید چنین مواردی را بی شمار می توان یافت- حال اگر کسی صد سال هم در باره موضوع آفت می نوشت، هیچ دردی از کشاورز جماعت، دوا نمی شد . شاید مهمترین مسئله ی محوری امروز همین پیدا کردن مسئله باشد، کافی است شما سری به کتاب های چاپ شده بزنید؛ با فوجی از کتاب های موضوع محور مواجه می شوید و بدتر از همه، این کتابها بیشتر از اینکه حاصل تفکر و رنج و زحمت باشد، کولاژ است فارسی ترش موزاییک سازی است، تکه بندی هایی که جنس تفکر و بعد از آن مطالعه را می خشکاند؛ آن هم از ریشه!!! شاید برای همین باشد که رئیس سازمان کتابخانه ملی ایران در اظهار نظری – که بعد ها به انحا مختلف از سوی مسئولان ارشاد مورد تردید قرار نگرفت- گفته است: هر شهروند ایرانی در شبانه‌‌روز تنها دو دقیقه از وقت خود را به خواندن کتاب اختصاص می‌دهد، که این میزان در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته، همانند ژاپن و انگلیس که سرانه مطالعه آنها حدود ٩٠ دقیقه در روز است، یا در مقایسه با کشورهای در حال توسعه‌ای همانند ترکیه و مالزی که این عدد نزدیک به ۵۵ دقیقه در روز است، در حد فاجعه است! به نظر می رسد مهمترین عامل نخواندن کتاب مشکلات اقتصادی و دغدغه های شغلی نیست، بلکه در هنر کتاب نخواندن است!!، چندی پیش دکتر بهاء الدین خرمشاهی با همین عنوانی که من مقاله نوشته ام، طی تحلیلی جالب، دلایلی را برای آفت کتابخوانی در ایران برشمرد. اما در ذیل تمام سخنان ارزشمند ایشان باید همین نکته را افزود که پیدا کردن کتاب خوب امروزه مثل پیدا کردن سوزن در یک انبار کاه! است؛ از این ادعا، خودم هم وحشت زده شدم، تعبیر انبار کاه! را برای این به کار بردم تا بگویم که از خواندن کتاب به دنبال اطلاعات جدید و لذّت بردن از متن هستیم، اما کافی است از یک نوشته خوشمان نیاید، مدتها از خواندن، صرفنظر می کنیم و به سمت ادبیات تصویری(تلویزیون ، سینما و…) می رویم.

بدتر از همه اگر ذائقه ما هم تغییر کند، به خطر بزرگتری افتاده ایم که جمع کردن آن بسیار زمان خواهد برد؛ و آن مآلوف شدن با اطلاعات و ادبیات شفاهی است ؛ شما سر ایستگاه اتوبوس(واحد شهری) رشت ایستاده اید و روی تابلو نوشته که مثلا این اتوبوس «دروازه لاکان» می رود، تازه روی شیشه جلو اتوبوس هم نوشته «دروازه لاکان» اما باز هم کثیری از مسافران از شما که جلوی صف ایستاده اید، به زبان محلی خودتان سئوال خواهند کرد: «واحد دروازه لاکان شه!!» . برای تغییر در ذائقه مردم؛ نیازمند خواندن و پیدا کردن کتاب خوب هستیم، مجامعی چون فرهنگستان ها می توانند، یکی از وظایف خود را، یافتن و تشویق مطالعه کتاب خوب نمایند و البته این مسئله نیازمند حضور نقدِ منصفانه و به دور از نان قرض دادن های معمول است. اگر چنین رویکردی که می تواند مسایل مبتلا به جامعه را ردیف کند و اهتمام خوانندگان و پژوهشگران را به سمت چنین کتاب هایی معطوف نماید، شاهد تکثّر قارچ گونه کتابهایی وصله و پینه زده نخواهیم بود. کتابهایی که مؤلف می خواهد با چاپ آن خودش را معرفی کند، نه اینکه به حل یک مسئله اهتمام نماید.

بی شک در مواجهه با چنین رویکردی است که می توان خواندن برای تست زدن را به تست زدن جهت خواندن تغییر داد. کافی است تعداد کتابهایی که در حوزه کمک آموزشی چاپ می شود را ملاحظه کنید! آمار ها هم همین را می گوید. مثلا ًمنصور واعظی دبیر کل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشورگفته: «در پیمایش سنجش فرهنگ عمومی» به مطالعه در باره میزان مطالعه در کشور پرداخته ایم براساس این پیمایش: در سال ۸۷ شمسی، ۵۰٫۴ درصد (چهار ونیم درصد) افراد جامعه مطالعه غیردرسی داشته‌اند که از این میان متوسط مطالعه کتاب ۳٫۰۹ درصد در کل جامعه، در میان افراد باسواد ۳٫۷۴ و در میان افراد اهل مطالعه ۶٫۶۵ درصد بوده است. یعنی سه درصد از کل جامعه (نزدیک به دو ونیم میلیون نفر)اهل مطالعه هستند که از این میان حدود یک میلیون دویست وپنجاه هزار نفر کتاب های درسی را ملاک مطالعه قرار دارند. این آمار را درکنار شمارگان کتاب ها که به طور متوسط ۲۰۰۰ جلد برای هر عنوان است، بگذارید؛ نتیجه آن می شود که در چنین حرکتی پر شتاب به سوی مطالعه با رویکرد موضوع محور، نه تنها جهش علمی صورت نمی گیرد، بلکه شاکله ای ناهمگن با عنصر اجتماعیات آدمی خواهد داشت، کافی است دو نفر که یکی شش قدیم داراست با یک لیسانسه امروز را از جهت آداب علم دانی و قوه تحلیل، پیرامون یک موضوع علمی مقایسه کنید . عمیق خواندن و ژرف اندیشی، نتیجه دیدن کلمات است، اما اگر کلمات صرفاً بخواهند ما را به یک هدف برسانند ؛ مسلما ما به معلومات، صفت «گریز پا» را خواهیم داد و نه تنها از آن لذّت نخواهیم برد، بلکه در مورد همه چیز که به گذشتگان خود حسرت می بریم در خواندن کتاب هم باید بار چنین لب گزیدنی را بر خود آسان نماییم.

ایمیل نویسنده: [e-mail]