نفوذ قلم

وبلاگ اطلاع رسانی،تحلیلی،علمی،فرهنگی،سیاسی،خبری و...

نفوذ قلم

وبلاگ اطلاع رسانی،تحلیلی،علمی،فرهنگی،سیاسی،خبری و...

حفاظت ازجنگل.احمد برفی مدرس رشته های منابع طبیعی ومحیط زیست آموزش عالی شهرستان رامسر.

چکیده اهتمام دولت نسبت به حفاظت ازجنگل ها به عنوان میراث طبیعی قابل تقدیر است

بعضی از جنگلها با دخالت پاره ای از عوامل مخرب ، در معرض تخریب کلی یا جزئی قرار می گیرند . این عوامل ممکن است ناشی از گیاهان ، جانوران و یا خود انسان بوده و یا حاصل شرایط اقلیمی ویژه ای باشند .

ولی چیزی که مهم است این است که تقریباٌ تمامی جنگلها کم وبیش با خطر تخریب و نابودی تهدید می گردند امری که در اثر رفتارهای نادرست و استفاده های بی رویه بهره برداران حاصل گردیده و کسی هم جز خود آنان قادر به نجات جنگل نیست .

بحث در مورد جنگلهای ثانویه به دلیل ادامه روند کاهش وسعت جنگل های اولیه، اهمیت یافته است. هدف این مطالعه شرکت نمودن در این بحث می باشد تا از این طریق، پایه های اولیه ای پیشنهاد شود که توسط آن تصمیم گیرندگان و افراد قضاوت کننده به طور موثری، از پتانسیل توسعه در جنگل های ثانویه استفاده نمایند.

کلید واژگان : جنگل ، جنگلداری ، محافظت از جنگل ، محیط زیست ، اهمیت و نقش جنگل ها

مقدمه

جامعه بین المللی حفاظت از محیط زیست به شدت از فعالیت های زیست محیطی کشورهای جهان سوم انتقاد کرده است . زیرا این فعالیت ها، منجر به تخریب بی رویه جنگل های بارانی گرمسیری شده است . تخریب این جنگل ها در کشورهای جهان سوم، توسط افراد اندکی صورت می گیرد، ولی روند تخریب رو به ر شد است . بخشی از تخریب جنگل های گرمسیری، ناشی از قطع گسترده درختان، از زمان جنگ جهانی دوم، به ویژه برای صادرات بوده است . ولی بخش عمده نابودی جنگل ها به دلیل تبدیل نواحی جنگلی به زمین های کشاورزی و مراتع بوده است. بحث در مورد جنگلهای ثانویه به دلیل ادامه روند کاهش وسعت جنگل های اولیه، اهمیت یافته است. هدف این مطالعه شرکت نمودن در این بحث می باشد تا از این طریق، پایه های اولیه ای پیشنهاد شود که توسط آن تصمیم گیرندگان و افراد قضاوت کننده به طور موثری، از پتانسیل توسعه در جنگل های ثانویه استفاده نمایند. پس از بحث در مورد مطلب جاری و استفاده از جنگل های ثانویه در بخش اول، سپس این مطالعه به تجزیه و تحلیل استفاده های بالقوه از جنگل های ثانویه برای تولید فواید و سودمندی های ویژه جهت توسعه پایدار می پردازد. پایه های این تجزیه و تحلیل مورد علاقه گروه های استفاده کننده (شامل سطوح محلی تا بین المللی به همراه امکان مداخله های مختلف آنها ) می باشد. سرانجام توصیه های مختلفی ارائه می شود که چگونه از پتانسیل های شناخته شده استفاده شود تا بتوان این پتانسیل ها را توسط همکار یها و عملیات فنی حساب شده، حمایت نمود.

1-1 فواید جنگل

جنگل‌ها از جنبه‌های گوناگونی دارای اهمیت هستند. نقش حفاظتی، نقش زیباسازی و نقش اقتصادی از مهمترین نقش‌هایی است که جنگل‌ها در زندگی انسان‌ها ایفا می‌کنند.

پوشش گیاهی جنگل‌ها نقش مهمی در جلوگیری از فرسایش خاک بر عهده دارد. گیاهان از برخورد مستقیم قطرات باران با زمین جلوگیری می‌کنند. این نقش هم در جذب آب و هم درجلوگیری از فرسایش خاک مؤثر است. پوشش گیاهی از مسایل حیاتی در مدیریت منابع خاک به شمار می‌رود. همچنین جنگل‌ها و مراتع در اثر فعالیت جانداران و ریشه دواندن گیاهان و درختان به داخل خاک منافذی ایجاد می‌کنند که آب قادر است در آن‌ها نفوذ کند. جلوگیری از سیلاب‌های وسیع و فرسایش خاک یا در واقع حفاظت از آب که مایه‌ی حیات است و خاک که بستر حیات است از دیگر فواید جنگل‌هاست.

جنگل‌ها از منظر زیباسازی و بهداشت فضای شهرها و سکونتگاه‌های انسان‌ها نیز اهمیت دارند. امروزه ایجاد کمربند سبز از اصول شهرسازی در دنیاست. علاوه بر این، جنگل‌ها را ریه‌های تنفسی زمین می‌دانند. درختان جنگل گاز دی‌اکسیدکربن هوا را دریافت کرده و طی عمل فتوسنتز، آن را به اکسیژن تبدیل می‌کنند. نمونه‌ی این، جنگل‌های مناطق استوایی هستند که سالیانه میلیون‌ها تن گازکربنک جذب می‌کنند. جنگل‌ها همچنین نقش مهمی در تلطیف هوا دارند. مقدار زیادی از گرد و غبار، میکروب‌ها، باکتری‌ها و ویروس‌های موجود در هوا که در اثر جریان هوا در حرکت هستند را جذب نموده و یا مانع از ورود آن‌ها به داخل سکونتگاه‌ها می‌شوند.

2-1 وضعیت جنگل‌ها در جهان و ایران

مساحت کل جنگل‌های جهان چیزی در حدود 4 میلیارد هکتار است؛ یعنی معادل 29 درصد خشکی‌های زمین. این جنگل‌ها بین همه‌ی کشورها به نسبت مساوی تقسیم نشده‌اند و اغلب در کشورهای آمریکا، کانادا و روسیه قرار دارند.

سالانه 83 میلیون و 484 هزار هکتار از جنگل‌های جهان نابود می‌شوند. طبق گزارش بانک جهانی اگر در هر دو متر مربع جنگل یک درخت وجود داشته باشد، هر سال بیش از 410 هزار میلیارد درخت قطع می‌شود. مطابق نظر کارشناسان جهانی از جمله فائو چنانچه سطح جنگل‌های هر کشور کمتر از 25 درصد خاک آن کشور باشد، از نظر محیط زیست انسانی در وضعیت بحرانی قرار دارد.

در حال حاضر سطح پوشش جنگلی در کشور ایران 5/7 درصد مساحت کشور است. سرانه‌ی جنگل در جهان 8/0 هکتار است ولی در ایران 2/0 هکتار. بنابراین ایران از لحاظ منابع جنگلی یکی از کشورهای بسیار فقیر به شمار می‌رود. بررسی سطح جنگل‌های کشور از 40 سال گذشته تا کنون حدود 11 درصد کاهش را نشان می‌دهد. در سال‌های اخیر با کشت نهال بخشی از این کاهش‌ها جبران شده است اما هنوز هم اهمیت کاهش جنگل‌ها و وضعیتشان در ایران توجهی جدی را به این حوزه می‌طلبد.

3-1 حفاظت و حمایت

حفاظت از نظر لغوی به مفهوم نگهداری است و در زمینه جنگل و مرتع به معنای هماهنگ نمودن کلیه عوامل فنی ، اجرایی و برنامه ریزی به منظور شناخت هر چه بیشتر عوامل تهدید کننده و مخرب منابع طبیعی و از بین بردن این عوامل جهت حفظ و احیاء و توسعه جنگلها و مراتع است . به عبارت دیگر حفاظت عبارت است از تضمین پایداری اکوسیستم و استمرار تولید . و منظور از حمایت به مجموعه تمهیدات و عملیاتی که در ارتباط با پیشگیری ، مبارزه و کنترل حریق ، شیوع آفات و بیماریهای گیاهی در عرصه های منابع طبیعی صورت می گیرد اطلاق می شود .

1-3-1 اهمیت حفاظت از جنگل

تخریب جنگل‌ها پیامدهای زیان‌بار گوناگونی به دنبال دارد از جمله به هم خوردن تعادل زیست‌محیطی مناطقی که جنگل ندارند، کاهش میزان بارندگی و لطافت هوا در یک محیط، کاهش سطح آب رودخانه‌ها و جویبارها و چشمه‌هایی که از مناطق جنگلی سرچشمه می‌گیرند، افزایش رسوبات رودخانه‌ای و پر شدن سدها و کاهش عمر آن‌ها، کاهش تولیدات کشاورزی به واسطه‌ی کم شدن آب و عدم حاصل‌خیزی خاک، فرسایش خاک، کاهش درآمد اقتصادی حاصل از توریسم، افزایش بیماری‌های ناشی از آلودگی‌های مختلف و ... .

وسعت جنگل‌های ایران بسیار پایین‌تر از تراز سرانه‌ی جنگل در دنیاست و با توجه به شرایط اقلیمی خاص کشور، ایران از لحاظ پوشش جنگلی در وضعیتی بحرانی قرار دارد. جنگل‌ها نقش مهمی در پرآبی و پایداری آب و خاک کشور بر عهده دارند. با توجه به وضعیت اقتصاد کشاورزی و نیز با توجه به وضعیت زیست‌محیطی ایران باید در حفظ و نگهداری جنگل‌ها تلاشی همه‌جانبه صورت گیرد.

4-1 حفاظت جنگل Forest Protection

استفاده از جنگلها و مراتع برای تغذیه دام و چرای بی رویه از آنها ، تخریب جنگلها و تغیر کاربری این زمینها ، استفاده از چوب جنگلها جهت سوخت و .... همه و همه در دراز مدت باعث فقیر شدن اراضی کشور و استان از این منابع خدادادی گردیده است . حال برای کاهش سرعت تخریب این منابع عظیم ملی لازم است که دست به دست هم در جهت حفظ و حمایت از آنها گام برداریم در این زمینه ابتدا باید به روشهای حفاظتی احتیاطی مبادرت ورزید . مخلوط گونه ها و روش بهره برداری از اهمیت اساسی برخوردار هستند . یک جنگل سالم و نیرومند ، در مقابل دشمنان خود بهتر مقاومت می نماید فلذا اقدامات ویژه معمول در این جنگل نیز تاثیر جالب توجهی دارند . نکته مهم تر آن که باید در جهت حفظ منابع طبیعی در بین روستائیان فرهنگ سازی گردد .

1-4-1 فرسودگی خاک

در جنگلهای بارانی استوایی بیشتر از هر جنگل دیگری مواد خام چرخه تجزیه را سریعتر طی می‌کنند. درختان و برگها به روی زمین سقوط کرده و سریعا تجزیه می‌شوند و مواد غذایی آنها توسط ریشه درختان زنده جذب می‌شود. خاک این نواحی خیلی نازک بوده و مقدار خیلی کمی از مواد غذایی را در خود دارد. در صورت قطع درختان ، خاک این منطقه به سرعت از بین می‌رود و زمین باقیمانده فقط می‌تواند حیات تعداد معدودی از گیاهان و حیوانات را تضمین کند.

2-4-1 جنگل زدایی

هر ساله 115000 کیلومتر مربع از جنگلهای بارانی استوایی به بهانه کشاورزی و دامداری نابود می‌شوند. از سال 1945 بیش از نصف جنگلهای بارانی استوایی نابود شده است. اگر سرعت فعلی تخریب جنگلها ادامه یابد، خیلی زود فقط تعداد معدودی از نواحی حفاظت شده از جنگلها باقی خواهد ماند و هزاران گونه از گیاهان و حیوانات ، کاملا محو خواهند شد. وقتی درختان جنگلها قطع شده و سوزانده می‌شوند ، مقدار زیادی دی‌اکسید کربن در هوا رها می‌شود. دانشمندان معتقد هستند ، این پدیده باعث زیاد شدن گرمای زمین می‌شود.

3-4-1 تاتیر عوامل طبیعی در نابودی جنگلها

1-3-4-1 تاثیر باد

بادی که می‌وزد مخرب نیست، ولی همین که سرعت باد از حد متعارف بگذرد، قدرت تخریب پیدا می‌کند. بادهای گرم و سوزان بخصوص در نواحی گرمسیری و حاره بسیار مضر می‌باشد و موجب تبخیر و تعریق زیاده از حد برگها و حتی خود درختان می‌شوند و گاهی ممکن است برگها را سوزانیده و درختان را بخشکاند. خسارت بادهای شدید به نسبت نیروی باد و طرز عمل آن و طبیعت نبات جنگلی متفاوت می‌باشد. بادهای تند سبب شکسته شدن و ریشه کن شدن و حرکت دادن ریشه‌های درختان می‌شوند.

تخریب بادهای سخت و تند ، آسیب جدی به جنگلها و مزارع وارد می‌کند که انسان نابخردانه به یاری عوامل تخریب طبیعی برخیزد و چنین روش ناهنجار در راستای تاریخ بخصوص چند صد سال اخیر بویژه در دوران معاصر در پیرامون کویرهای ایران و استانهای خوزستان ، فارس ، کرمان ، یزد و ... صورت گرفته است. قطع درختچه‌های کویری برای تهیه سوخت و زغال در طی صدها سال موجب گسترش کویر و پیشروی آن به سوی شهرها شده و بسیاری از مزارع سرسبز خرم و روستاهای آباد که روزگاری تپش زندگی در فضای آنها موج میزد به کام کویر فرو رفته است.

2-3-4-1 تاثیر گرمای شدید

حرارت زیاد در سالهای خشک سالی ، عناصر نوزاد جنگلها را دستخوش آسیبهای جدی می‌کند. گاهی آنها را می‌سوزاند و از بین می‌برد و زادآوری آنها را مشکل می‌کند.

3-3-4-1 تاثیر یخبندانها

یخبندانهای زودرس پاییزه و همچنین یخبندانهای دیر رس بهاره به طرق گوناگون آسیبهای جدی به درختان جنگلی وارد می‌نماید.

4-3-4-1 تاثیر خشکیها

خشکی که در اثر عوامل جوی (نقصان بارندگی) پدید می‌آید، سبب می‌شود که حرارت شدید تابش آفتاب بر تبخیر رطوبت خاک بیفزاید و میزان ذخیره آن را در خاک تقلیل دهد. این خطر بیشتر در نواحی که بارندگی سالیانه آن کم است خودنمایی می‌کند.

5-3-4-1 بارانهای شدید

باران اگر به فواصل نامنظم و به صورت رگبار تند و شدید ببارد، سبب دریدگی برگها می‌شود، بخصوص اگر توام با وزش باد تند باشد، خطر تخریب بیشتر خواهد بود.

6-3-4-1 سیلابها

در صورتی که زمین جنگل در حالت طبیعی خود یعنی اسفنجی و متخلخل باشد، آبهای ناشی از بارندگی شدید به زمین فرو می‌روند و از جریان یافتن غیر عادی آن در سطح زمین که خود مقدمه پیدایی سیل است جلوگیری می‌کند. و اگر این حالت طبیعی زمین جنگل بر اثر انگیزه‌های غیر طبیعی بخصوص از طریق چرای دام از بین رفته باشد، آبها در سطح زمین راه افتاده و موجب سیل می‌شود و مهمترین خسارت سیل به جنگلها می‌رسد، بخصوص جنگلهایی که در قسمتهای زیرین دامنه کوهستانها واقع شده‌اند.

4-4-1 عوامل انسانی تخریب جنگلها

1-4-4-1 چرای دام

زیانهای وارده به جنگلها از راه چرای دام سابقه طولانی دارد. از روزگاری که اقتصاد شبانی زیر بنای تکاملی جامعه را تشکیل می‌داد و اشتغال به امور دامداری و نگاهداری دام از معتبرترین و سودآورترین رشته‌های سرمایه گذاری عصر فئودالیسم شناخته می‌شد، زمینه‌های تخریب جنگلها از طریق چرای دام فراهم گردید و چراگاههای جنگلی ایران به عنوان غنی‌ترین منابع علوفه‌ای در دسترس دامها گذارده شد. زیانهای ناشی از چرای دام در جنگلها شامل موارد زیر است:

رفت و آمد مدام دام در جنگلها ، باعث فشردگی خاک و خرابی وضع فیزیکی خاک می‌شود. به این ترتیب آب باران به جای آنکه در خاک فرو رود در سطح زمین جریان پیدا می‌کند در چنین اراضی رویش دانه‌هایی که بر روی زمین ریخته شده دشوار و در بعضی حالات غیر ممکن می‌شود.

چرای دام باعث می‌شود که تبدیل مواد آلی زنده به لاش برگ صورت نگیرد و افراط در چرای دام ، پوشش گیاهی را از عرصه جنگل حذف می‌کند و خاک جنگل عریان و بدون محافظ می‌ماند و به تدریج دچار فرسایش می‌شود.

در دامنه‌های کوهستانها که خاک عملا در معرض ریزش قرار دارد، تردد دامها سبب تشدید ریزش خاک و قطعات سنگی می‌گردد و فشار وارده از تصادم این ریزشها به درختان موجب زخمی شدن پوست آنها می‌شود.

دامها با جویدن پوست و ساقه‌های درخت ، آنها را زخمی کرده و زمینه تسهیل نفوذ و رخنه آفات و بیماریهای گیاهی را تدارک می‌بینند.

2-4-4-1 حریق

آتش سوزی در جنگلها نیز از عوامل مخربی است که قدمتی برابر با زیست اجتماعی انسانها دارد. منتها از نظر میزان خساراتی که به بار می‌آورد در کشورها و مناطق مختلف و نوع جنگلهایی که آتش سوزی رخ می‌دهد متفاوت می‌باشد. حریق در جنگلهای سوزنی برگ به سبب سرعت و قابلیت اشتعال خسارتی را که به ارزش تجاری درختان وارد می‌آورد، به مراتب سنگین‌تر از درختان پهن برگ می‌باشد و جای خوشبختی است که بیشتر جنگلهای ایران از نوع پهن برگ می‌باشد. حریق در صورت وسعت و شدت و تکرار در یک جنگل سبب تغییر ارزش کیفی گونه‌ها می‌شود و به ظهور گونه‌های پست و نامرغوبی می‌انجامد که از نظر تجاری فاقد ارزش می‌باشند.

5- 4-1 حفاظت از جنگل در مقابل اعمال زیان آور انسان :

انسان وسایل یا روشهای مختلفی برای تخریب یا تضعیف یک جنگل در اختیار دارد . آتش سوزی یکی از این روشها بشمار می رود . روش دیگر قطع پایه های شاخه زا ، قطع درختان جهت مصرف چوب ، تجهیزاتی که گردشگران از آنها در جنگلها استفاده می نمایند که در این زمینه باید به آنها آموزشهای مناسب داده شود .

1-5- 4-1 حفاظت از جنگل در مقابل آتش :

آتش خطرناک ترین دشمن جنگل می باشد . یک آتش سوزی محدود نیز همواره خسارات قابل ملاحظه ای را موجب می گردد . بطوریکه ممکن است حتی تخریب نهایی و کلی از آن ناشی گردد . متاسفانه سطوح آتش سوزی از سالی به سال دیگر در حال افزایش است و بر عکس سطوح سبز از سالی به سال دیگر کاهش می یابد . علل آتش سوزی را به طور کامل مشکل می توان تعین کرد ، ولی انسان تقریباٌ همواره بطور مستقیم یا غیر مستقیم از قبیل بی احتیاطی ( هیزم شکن ها ، استعمال کننده های دخانیات ، توریستها ، چوپانها و غیره ) در ایجاد این آتش سوزی ها نقش دارد .

2-5- 4-1 حفاظت از جنگل در مقابل جانوران :

1-2-5-4-1 حفاظت در برابر حشرات :

حشرات متعددی به درختان حمله می کنند این حملات ممکن است درختان را معیوب یا ضعیف ساخته و یا حتی از زندگی ساقط نمایند .

2-2-5-4-1 حفاظت در مقابل جانوران شکاری :

خرگوش پرخور و پرزاد ولد از زیان آورترین جانوران شکاری بشمار می رود . این جانور تقریباٌ کلیه جست ها ، نهالهای بذری یا نهالهای وارده را از بین می برد . گوزن و شوکا شاخه های جوان را گاهی تا ارتفاع قابل ملاحظه ای می خورند .

3-2-5-4-1 حفاظت از جنگل در مقابل چرای حیوانات اهلی :

چرای بی رویه همواره مضر است . بطور کلی هر دامی در جستجوی علف و همچنین شاخه ها های جوان چوبی می باشد . بنابراین خسارت وارده بویژه در توده هایی که در مرحله زاد آوری یا تجدید جوانی بسر می برند بسیار خطرناک است . علاوه بر آن پایکوبی زیاد دامها خاک را بنحوی فشرده و سفت می سازد که خاک نیروی جذب آب باران را از دست می دهد .

3-5 -4-1 حفاظت از جنگل در مقابل گیاهان :

1-3-5-4-1 حفاظت در مقابل رقابت زیستی :

از این رقابت به عنوان (( مبارزه برای زیستن )) نیز یاد می شود . که در بین درختان حکفرما است . رقابت زیستی به یک انتخاب طبیعی منجر می گردد که ممکن است با انتظارات مالک متناسب نباشد . در نتیجه هدف از آزاد کردن نهالها ، عملیات پاک کردن و برش ، هرس و .... هدایت انتخاب طبیعی به سمت دلخواه ما است .

2-3-5-4-1 حفاظت در مقابل گیاهان انگلی یا زیان آور :

گیاهانی چون پیچ امین الدوله و شقایق پیچ بشکل مارپیچ به دور ترکه های جوان پیچیده و لایه زاینده را خفه می سازند و در نتیجه ترکه های به شکل منگنه معیوب می گردند . تورم تنه در بعضی از بلوط های دانه زا نیز از پدیده بالا ناشی می گردد . مبارزه با گیاهان بالا رونده بسیار آسان بوده و فقط کافی است که آنها را قبل از ظهور عیوب مربوطه قطع کرد .

3-3-5-4-1 حفاظت در مقابل قارچهای انگلی :

قارچهای متعددی تنه ، شاخه ، برگ و ریشه های درختان را مورد حمله قرار می دهند . حمله آنها ممکن است کلیه یا قسمتی از چوب را معیوب ساخته و به مرگ یا ضعف درختان منجر گردد

‌

5-1 به‌کارگیری بیوتکنولوژی جهت حفظ و استفادة بهینه از جنگل‌ها

به‌طور کلی، بیوتکنولوژی از طرق زیر می‌تواند در زمینة حفظ و بهره‌برداری بهینه از جنگل‌ها و مراتع مفید واقع شود:

1-5-1 کشت سلول و بافت

با استفاده از روش‌های کشت بافت می‌توان گونه‌های درختان جنگلی در معرض انقراض را که در شرایط طبیعی قادر به تکثیر نیستند، از نابودی نجات داد. برای حفظ این گونه‌ها،‌ بیوتکنولوژی با هدف تکثیر انبوه در شرایط کنترل شدة آزمایشگاه و سپس کشت آنها در عرصه‌های طبیعی، نقش حیاتی در حفظ گونه‌های جنگلی در حال زوال ایفا می‌کند. در حال حاضر در شمال کشور گونه‌هایی مانند نارون، هزار، زبان‌گنجشک و نیز گونه‌هایی از درختان جنگل‌های زاگرس با این مشکل مواجه هستند که برای جلوگیری از انقراض آنها می‌توان از روش‌های بیوتکنولوژی استفاده کرد.

یکی دیگر از موارد استفاده از تکنیک کشت بافت در بخش جنگل، کوتاه کردن دوره تجدید نسل درختان جنگلی و همچنین کوتاه کردن زمان مورد نیاز برای دستیابی به پایداری فنوتیپی در درختان جنگلی می‌باشد.

2-5-1 نشانگرهای مولکولی

1-2-5-1 شناسایی سریع و به موقع ژنوتیپ‌ها

در بررسی گونه‌ها و ژنوتیپ‌ها در برنامه‌های اصلاحی درختان جنگلی و غیرجنگلی، شناسایی و تمایز سریع بین مواد تحت بررسی، مدت زمان لازم برای انتخاب و اصلاح این گونه‌ها را به‌طور چشمگیری کاهش داده و موجب تسریع فرآیند اصلاح می‌شود. بررسی ضایعات و خصوصیات درختان جنگلی با نشانگرهای فنوتیپی به ده‌ها سال وقت نیاز است که این باعث کندی کار می‌شود و زمان دستیابی به نتایج را طولانی می‌کند. کاربرد روش‌های بیوتکنولوژی، به‌ویژه نشانگرهای مولکولی مانند RFLP و AFLP، راه‌حل مناسبی برای تسریع اصلاح گونه‌های جنگلی و کاهش مدت زمان بررسی نتایج حاصل از کارهای اصلاحی است. کاربرد روش‌های مولکولی، امکان شناسایی و ارزیابی در اولین مراحل رشد گیاه را فراهم می‌کند و زمان لازم برای رسیدن به اطلاعات مورد نیاز را به حداقل می‌رساند.

2-2-5-1 انتخاب بر اساس نشانگر به‌منظور بهبود کمی و کیفی فرآورده‌های جنگلی

مهمترین عواملی که انجام برنامه‌های اصلاح درختان جنگلی را به شیوة سنتی محدود می‌سازد عبارتند از:

الف) زمان بر بودن (طولانی بودن نسل‌ها در گیاهان جنگلی)

ب) نبود دانش کافی در مورد روابط بین ساختارهای ژنوتیپی و فنوتیپی درختان در یک زمان واحد

ج) وجود مشکلات زیاد در کنترل فرآیند انتخاب در مورد گیاهانی با گرده‌افشانی باز.

باید توجه داشت که نمی‌توان بر اساس خصوصیات ظاهری در مراحل اولیه رشد درختان، خصوصیات درختان بالغ را پیش‌بینی کرد و بنابراین ارزیابی کامل به روشی سنتی به زمان زیادی نیاز است.

3-2-5-1 کاربرد نشانگرها در استفادة صنعتی از جنگل‌ها

سرعت رشد و فرم درخت در جنگل‌های صنعتی، تعیین‌کننده ارزش و بازده اقتصادی آن است. اصلاح و تولید درختان با سرعت رشد زیاد و فرم متناسب، به‌منظور استفادة بهینه از منابع جنگلی، از اولویت خاصی برخوردار است و موجب افزایش بازده اقتصادی جنگل‌های موجود خواهد بود. افزایش بهره‌وری از جنگل و به خصوص افزایش کیفیت چوب و الوار از موارد مهم در مدیریت جنگل محسوب می‌شود. در این زمینه، برنامه‌های وسیعی در نقاط مختلف دنیا و به‌خصوص در سطح اروپا با استفاده از برنامه‌های اصلاح کلاسیک و انتخاب به کمک نشانگر در جریان است. برخلاف بسیاری از گیاهان زراعی، تاریخچة انتخاب و اصلاح گونه‌های درختان جنگلی نسبتاً کوتاه است (بزرگترین برنامه اصلاحی سیستماتیکی که تاکنون صورت گرفته بروی گونه‌هایی از اکالیپتوس و کاج بوده است)؛ بنابراین برای تسریع چرخة اصلاح این درختان، ابزارهای بیوتکنولوژی و از جمله نشانگرهای مولکولی، می‌توانند راه‌گشا باشند و فرآیند شناسایی صفات کمی و کیفی مطلوب را شتاب بخشند.

4-2-5-1 سایر کاربردهای نشانگرها

از جمله کاربردهای دیگر نشانگرهای مولکولی در بخش جنگل موارد زیر است:

شناسایی کلون‌های برتر، شناسایی آلودگی جنگل‌ها، برآورد تنوع ژنتیکی به منظور استفاده از آن در استراتژی‌های نمونه‌گیری، حفاظت ژنتیکی و حفاظت از کلکسیون‌های جمعیت‌های اصلاحی. ارزش واقعی نشانگرها را می‌توان در به‌کارگیری آنها در تحقیقاتی دید که جهت فهم مکانیزم‌های پایة ژنتیکی و فیزیولوژیکی صورت می‌گیرند.هم‌اکنون تحقیقات هدفمندی در جهت شتاب‌دهی به توسعة استفاده و بکارگیری نشانگرهای مولکولی جهت غربال‌گری گونه‌های جنگلی در سطح دنیا در حال انجام است.

3-5-1 مهندسی ژنتیک

برخی از استراتژی‌های اصلاحی در درختان جنگلی، بر روی افزایش کمی صفاتی است که از قبل وجود داشته‌اند. در حالی که در برخی از استراتژی‌ها، هدف، وارد کردن صفاتی جدید به گیاه میزبان است. تکنیک‌های DNA نوترکیب در هر دو مورد می‌تواند مؤثر باشند. مهندسی ژنتیک می‌تواند جهت اصلاح درختان جنگلی در زمینه‌های مختلفی به‌کار ‌رود. برخی از این زمینه‌ها عبارتند از:

1-3-5-1 ایجاد گونه‌های جنگلی مقاوم به آفات و بیماری‌ها

یکی از روش‌های حفظ گونه‌های مهم جنگلی، حفاظت آنها از آفات و بیماری‌های شایع است. گفتنی است که تعدادی از گونه‌های مهم جنگلی که از اهمیت زیادی برخوردارند، در جنگل‌های صنعتی شمال کشور، در اثر حملة برخی از بیماری‌هایی که اپیدمی شده‌اند، رو به انقراض و نابودی هستند (از جمله بیماری مرگ درختان نارون). برای جلوگیری از زیان وارده و انقراض این گونه‌ها، اقدامات جدی باید به عمل آید. از طرفی، استفاده از سموم، موجب برهم خوردن تعادل زیست‌محیطی، صرف هزینه زیاد و مقاومت تدریجی آفات به سموم می‌شود و از نظر عملی نیز کاربرد سموم در چنین سطح گسترده‌ای امکان‌پذیر نیست. در این رابطه می‌توان از روش‌های مطمئن و بدون زیان‌های زیست‌محیطی مانند انتقال ژن‌های مقاوم به عوامل قارچی و باکتریایی بیماری‌زا، استفاده کرد. برای جلوگیری از زیان حشرات، می‌توان ژن‌هایی را که کدکننده یکسری مواد کشنده حشرات هستند به گیاه منتقل کرد و گیاه را در برابر حمله آفات، مقاوم ساخت. در این رابطه، انتقال ژن Bt به درختان جنگلی، معمول‌ترین شیوه‌ای است که تاکنون استفاده شده است.‌ برای مثال، در سال 1990، حدود 60 درصد از کل برنامه‌های کنترل آفات در آمریکای شمالی، به‌خصوص مبارزه با کرم جوانه (Budworm) و نوعی پروانه (Gypsy moth) با استفاده از باکتری Bt انجام شده است.

البته محدودیتی که در استفاده از Bt وجود دارد، این است که طیف عمل باکتری Bt بسیار باریک است، یعنی تنها بر گروهی از آفات تأثیرگذار است. همچنین نور آفتاب می‌تواند اسپور و سم این باکتری را غیرفعال کند. البته بیوتکنولوژی توانسته است با شناسایی و انتخاب باکتری‌های اصلاح شدة مؤثرتر و همچنین تکنولوژی DNA نوترکیب، نقش مهمی را در ایجاد مقاومت درختان جنگلی به آفات بازی نماید. آمارهای مربوط به کشور آمریکا نشان می‌دهد، سالانه یک میلیارد دلار بر اثر حمله حشرات و بیماری‌ها به جنگل‌های این کشور خسارت وارد می‌آید. اگر مطالعه‌ای جامع در مورد خسارت ناشی از آفات و بیماری در کشور صورت گیرد، مشخص می‌شود که رقم ضرر و زیان در کشور ما نیز بالا است. مثال‌های موفقی که در زمینة تولید درختان مقاوم به حشره در سطح دنیا وجود دارد عبارتند از: صنوبر، کاج و اکالیپتوس مقاوم به حشره.

2-3-5-1 ایجاد گونه‌های جنگلی مقاوم به تنش‌های غیر زنده(سرما، خشکی، شوری و غیره)

از جمله فاکتورهای محدودکنندة کشت گونه‌های جنگلی در برخی مناطق، وجود شرایط نامساعدی چون کمبود آب، شوری خاک و سرما است. روش‌های بیوتکنولوژی برای غلبه بر این محدودیت‌ها نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. در این زمینه، استراتژی‌های مختلفی وجود دارد که از آن جمله انتقال ژن‌های مقاومت در برابر تنش‌های محیطی به گونه‌های حساس است. برای مثال، انتقال ژن‌های القاپذیر در مقابل تنش کم‌آبی، گرما و سرما به گیاهان، برای تحمل شرایط کمبود آب و نیز تولید پایه‌های مقاوم به شوری که امکان استقرار گونه‌ها را در زمین‌های شور فراهم آورد. در ارتباط با عرصه‌های جنگلی کشور، کمبود آب و نزولات جوی،‌ به‌ویژه در جنگل‌های زاگرس، از عوامل عمدة کاهش رشد و استقرار گونه‌ها است. با توجه به گسترة وسیع این جنگل‌ها و اهمیت آنها از نظر اکولوژیکی و نیز حفظ خاک و نزولات آسمانی،‌ تحقیقات پیرامون حل مشکلات فراروی این جنگل‌ها، حایز اهمیت ملی است. در این رابطه تولید پایه‌های مقاوم در مقابل تنش‌های خشکی با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی،‌ اهمیت به‌سزایی در حفظ منابع طبیعی کشور دارد.

3-3-5-1 افزایش تولید چوب

بر اساس گزارش (FAO 2001-1999)، مصرف الوار صنعتی جهان در سال 2000، بین 6,1 تا 2,2 میلیارد متر مکعب بوده است. مصرف چوب، سالانه حدود 7,1 درصد رشد دارد و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2010 مصرف چوب حدود 20 درصد (9,1 میلیارد مترمکعب) بیش از زمان حال خواهد شد. در حال حاضر فرآورده‌های چوبی، یک صنعت 400 میلیارد دلاری را در سطح جهان به خود اختصاص داده است و حدود 3 میلیون نفر را در سراسر گیتی به‌کار گرفته است. بنابراین مشاهده می‌شود که با ورود مواد جایگزین چوب به بازارهای جهان، نه‌تنها چوب ارزش خود را از دست نداده است، بلکه میزان مصرف آن مرتباً در حال افزایش است. در این زمینه بیوتکنولوژی با تولید پایه‌های دارای رشد بیشتر و سریع‌تر و نیز چوب باکیفیت‌تر، می‌تواند نقش مهمی ایفا نماید. باید گفت که بهبود کیفی الیاف سلولزی گونه‌های جنگلی،‌ نیازهای صنایع کاغذسازی را نیز تامین کرده و نیاز جامعه را در این زمینه برطرف خواهد کرد که در قسمت بعدی مورد بحث قرار گرفته است.

4-3-5-1 بهبود کیفیت چوب مورد استفاده در صنعت کاغذسازی

کیفیت چوب، یکی از الزامات صنعت کاغذسازی است. در صنعت کاغذسازی، چوبی با کیفیت محسوب می‌شود که میزان سلولز آن زیاد و میزان لیگنین آن پایین باشد. در روش‌های سنتی، برای جداسازی لیگنین از چوب، از مواد شیمیایی استفاده می‌شود که گاهاً خطرناک و نیازمند صرف انرژی و هزینة زیاد است. بنابراین افزایش نسبت سلولز به لیگنین از طریق ژنتیکی، علاوه بر افزایش کیفیت چوب و همچنین افزایش رشد درختان، می‌تواند آلودگی‌های حاصل از کارخانجات کاغذسازی را کاهش دهد. در این زمینه، مهندسی ژنتیک از طریق راه‌کار آنتی‌سنز (Antisense) می‌تواند بیوسنتز لیگنین را اصلاح کرده و درصد آن را در چوب کاهش دهد و بنابراین هزینه‌های تولید خمیر کاغذ و به همان اندازه مصرف مواد شیمیایی و انرژی را در ساخت خمیر کاغذ کاهش دهد.

6-1 قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگلها و مراتع

قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگلها و مراتع - مصوب ۲۰ تیر ۱۳۴۶ مجلس شورای ملی و ۲۵ امرداد ۱۳۴۶ مجلس سنا. این قانون در تاریخ ۳۰ امرداد ۱۳۴۶ به توشیح محمدرضا شاه پهلوی رسید.

این قانون دارای شصت و هفت ماده و پنجاه تبصره در جلسه روز سه‌شنبه بیستم تیر ماه یک هزار و سیصد و چهل و شش شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید. وزارت کشاورزی - دارایی - دادگستری - اقتصاد - کشور - جنگ مأمور اجرای این قانون می‌باشند. این قانون در تاریخ روز چهارشنبه ۱۳۴۶٫۵.۲۵ به تصویب مجلس سنا رسیده‌است.

نتیجه گیری

جنگل‌ها اهمیتی حیاتی دارند زیرا مأوای متنوع ترین جوامع زیستی جهان و غنی ترین تنوع زیستی زمین هستند. در درون جنگل‌ها تعداد زیادی از داروهای بالقوه و هزاران هزار گونه دیده نشده و کشف نشده، پنهان هستند. همچنین جنگل‌ها توانایی تعدیل آب و هوای جهان را دارند و شرایط آب و هوایی کل زمین را پایدار نگه می‌دارند. این نقش آنها به حدی مهم است که تخریب آنها می‌تواند موجب تغییراتی در مقیاس عظیم و گسترده در آب و هوای کره زمین شود.

با کمال تأسف، قطع درختان بسیاری از جنگل‌های معتدله باستانی و دارای قدمت طولانی را که اهمیت حیاتی برای ما و برای تمامی گونه‌های زیستی جهان دارند رو به نابودی برده‌است. تقاضای فزاینده برای مسکن، کاغذ و انواع محصولات چوبی از حفاظت مطلوب جنگل‌ها جلوگیری کرده‌است و تنها عاملی که می‌تواند جلوی نابودی کامل آنها را بگیرد استفاده عاقلانه تر و محتاطانه تر از جنگل‌ها و تلاش گسترده و جدی برای کاشت مجدد درختان در آنهاست. بهره برداری بی رویه از چوب‌های درختان جنگل‌ها، جنگل زدایی و کشاورزی به صورت سوزاندن زمین و به طور ضربتی در این بیوم‌ها و چرای بیش از حد دام در آنها ضربات مهلکی بر این بیوم‌های ارزشمند هستند. تقاضای روزافزون انسان برای محصولات گوشتی به این وقایع دامن می‌زند. تخریب جنگل‌ها طی سال‌ها در حد وسیع و با سرعتی هولناک اتفاق افتاده‌است و در حال حاضر بسیاری از جنگل‌ها را از دست داده‌ایم و آینده بقیه آنها در گرو این است که انسان، این گونه خردمند! هر چه سریعتر از خواب غفلت بیدار شود و بقایای این گنج گرانبهای هستی را از نابودی مطلق نجات دهد.

انتقاد و پیشنهادات

با توجه به اینکه منابع طبیعی جزوه منابع حیاتی یک جامعه به حساب می آید و بایستی نسل به نسل منتقل شود پس وظیفه تک تک افرادی که امروزه از چشم اندازهای زیبای طبیعت بی منت استفاده می کنیم این است که در حفظ و احیاء آن بکوشیم تا آیندگان نیز از مناظر وفایده های آن بهره مند گردند. زیرا تجدید منابع طبیعی مستلزم گذشت زمان بسیار طولانی و طاقت فرسایی است . از این رو باید برنامه ای اساسی و جامع جهت پیشگیری از وقوع حوادثی که منجر به از بین بردن این منابع غنی و ارزشمند می گردد.