نفوذ قلم

وبلاگ اطلاع رسانی،تحلیلی،علمی،فرهنگی،سیاسی،خبری و...

نفوذ قلم

وبلاگ اطلاع رسانی،تحلیلی،علمی،فرهنگی،سیاسی،خبری و...

جنگل شناسی و پرورش جنگل.( احمد برفی:مدرس منابع طبیعی آموزش عالی شهرستان.)

مقدمه :

جنگل شناسی در زبان فارسی معادل کلمه لاتین Silviculture به کار برده شده است که خود از دو کلمه Silva به معنای جنگل و Culture به معنای کشت ، پرورش ، تربیت و فرهنگ جنگل است . جنگل شناسی شامل 2 قسمت اساسی می باشد .

یکی اصول جنگل شناسی (Silvics= principles of Silviculture ) است که منظور شناخت و تجزیه و تحلیل روابط اکولوژیک موجود در یک اکوسیستم جنگل بوده و دیگر فنون جنگل شناسی است که منظور به کار بردن اصول جنگل شناسی در عمل و با در نظر گرفتن جنبه های فنی و اقتصادی آن می باشد .

هدف کلی جنگل شناسی ، بالابردن کمیت و کیفیت تولید جنگل با توجه به اصل تولید مستمر و پایداری اکوسیستم جنگلی است .

امروزه در دنیا در 2 روش کلی جنگل شناسی وجود دارد که یکی جنگل شناسی کلاسیک و دیگری جنگل شناسی همگام با طبیعت است .

* تاریخچه ی جنگل شناسی جهان :

علم جنگل شناسی در اروپای مرکزی بوجود آمد و بعد کم کم در سایر نقاط دنیا توسعه پیدا کرد و متحول شد .

قدیمی ترین کار مربوط به جنگل شناسی در حدود 1368 میلادی در نورنبرگ آلمان اتفاق افتاد . در این سال پتراشترومر عضو شورای شهر نورنبرگ در جنگل های متعلق به این شهر مخلوطی از بذر درختان (کاج) و (پیسه آ) را با هم کاشت و می توان گفت اولین جنگلکاری با بذر صورت گرفت .

در سال 1713 هاینریک فون کالوویتس اولین کتاب جنگل شناسی را تحت عنوان اقتصاد جنگل شناسی Silvicultura oeconomica به رشته تحریر درآورد و به احتمال زیاد کتاب در زمینه ی علم جنگلبانی است . جنگل شناسی و جنگلداری در حقیقت اولین زمینه های علوم جنگلبانی بودند که در اروپای مرکزی (آلمان) مطرح شدند . جنگل شناسی کلاسیک در اواخر قرن 18 در آلمان ( دولت پروسی) بوجود آمد .

در سال 1816 ، هاینریک فون کوتا کتاب خود را در زمینه ی جنگل شناسی نوشت . وی جزء اولین جنگل شناسان آلمان بود .

قبل از هاینریک فون کوتا ، گئورگ لودویگ – هارتیگ بود که در سال 1791 کتاب خود را برای جنگلبانان آلمان نوشت . هارتیگ اصل تولید مستمر را به طور علمی بیان داشت و تأکید زیادی برای رسیدن و در نظر گرفتن اصل تولید مستمر داشت . هارتیگ عقیده به قواعد عمومی و همگانی جنگلداری و جنگل شناسی داشت و معتقد بود اصول معرفی شده خود را در تمام جنگل ها می توان به کار برد ولی در این زمان ، شخص دیگری با نام ویلهم فایل بود که مخالف عقیده همگانی بودن هارتیگ بود و اعتقاد داشت هر کجا و هر محل شرایط مخصوص به خودش را دارد . قانون آهنین « محل » از فایل است . فایل معتقد به مشاهده و اینکه از درختان سؤال کنید ، بود . امروزه که ما در اوایل قرن 21 زندگی می کنیم و علوم طبیعی و اکولوژی پیشرفت زیادی داشته است ، دریافتیم که حق با فایل بوده است . کتاب فایل با عنوان « پرورش درخت در آلمان» در سال 1860 پس از فوت وی منتشر شد .

قرن 19 قرن تعیین کننده برای جنگل شناسی بوده است زیرا در اواخر این قرن در جنوب آلمان ، کارل گایر ، استاد جنگل شناسی دانشگاه مونیخ تحول جدیدی در جنگل شناسی بوجود آورد .

بعد از گایر ، در اوایل قرن 20 ، آقای آلفرد مولر ، در شمال آلمان در دانشگاه برلین ، کتاب خود را تحت عنوان پایا به رشته تحریر درآورد . بعد از جنگ جهانی دوم ، دو مرتبه افکار مولر قوت گرفت و در سال 1951 جمعی از استادان و جنگلداران معروف آلمان جمعیتی به نام جمعیت طرفداران جنگلداری نزدیک به طبیعت راه انداختند .

نگارنده معتقد است که شیوه ی تک گزینی ( گروه گزینی) یا جنگل پایا مناسب ترین شیوه برای راشستانهای شمال ایران است .

* تاریخچه ی جنگل شناسی ایران :

جنگل شناسی در ایران ، علم و فن بسیار جوانی است . امروزه در این سطور نگاشته می شود . قدمت این علم در کشور ما به 60 سال نمی رسد .

علم و فن جنگل شناسی در ایران با چاپ کتاب جنگل شناسی ( جلد 1 و 2) توسط ساعی در سال های 29-1327 در سطح گسترده ای اشاعه یافت و مسائل جنگل شناسی و جنگلداری علمی مطرح شد . مرحوم ساعی فعالیت های عملی خود را از سال 1318 به عنوان رئیس بنگاه جنگلها شروع کرد و غلامعلی بنان در سمت معاونت وی انجام وظیفه می کرد . ساعی در حقیقت اولین استاد جنگل شناسی در دانشکده کشاورزی کرج بود .

به طور کلی می توان گفت امروزه مسیر تکامل جنگل شناسی در ایران به طرف جنگل شناسی همگام با طبیعت می رود و پیش بینی می شود که در آینده جنگلهای شمال کشور بیشتر به شیوه ی تک گزینی مورد بهره برداری قرار گیرند . جنگلهای منطقه زاگرس به دلایل اهمیت زیادی حفاظت آب و خاک حالت جنگلهای حمایتی و حفاظتی و احیایی به خود می گیرند و در این راستا نیز دخالت ها در این جنگلها باید بصورت ملایم و همگام با طبیعت باشد .

* تعریف جنگل :

در زبان عام جنگل به منطقه ای گفته می شود که از درختان خودرو تشکیل یافته و ضمناً زیستگاه جانداران وحشی است . می باید در نظر داشت که هر منطقه پوشیده از درخت یا درختچه را نمی توان جنگل دانست . در یک جنگل ، کلیه روابط اکولوژیک از ساده ترین تا مشکل ترین آنها بین گیاهان ، جانوران و محیط اطراف آن وجود دارد . در حقیقت یک جنگل طبیعی ، همیشه قادر به ادامه حیات به طور مستقل و بدون دخالت انسان می باشد و از این رو جنگل را می توان این طور تعریف نمود :

جنگل عبارت است از سطح وسیعی پوشیده از درخت ، درختچه و سایر گیاهان که همراه با جانوران اشتراک زیستی پیشرفته ای بین عناصر تشکیل دهنده ی آن ( گیاهان و جانوران) بوجود می آورد و تحت تأثیر عوامل محیطی قادر به ادامه حیات به طور مستقل می باشد .

بسته به نوع پیدایش جنگل ، تحول و تکامل و همچنین نوع و شدت دخالت انسان ، جنگلهای متفاوتی بوجود می آیند که مهمترین آنها عبارتند از :

جنگلهای بکر

جنگلهای طبیعی

جنگلهای مصنوعی

بیشه

* جنگل بکر :

جنگلی است که بطور طبیعی توسعه و تکامل یافته و عاری از هرگونه دخالت انسان به منظور بهره برداری بوده و همیشه به طرف یک اوج یا کلیماکس (Climax) در حال تحول و تکامل است یا در وضعیت اوج، حالت پویایی خود را دارا می باشد . یکی دیگر از خصوصیات جنگل بکر ، خارج نشدن مواد از چرخه اکوسیستم آن است ، بدین ترتیب که مثلاً رویش چوبی در خود جنگل می پوسد و از طریق مواد آلی دوباره وارد چرخه مواد غذایی می شود .

* جنگل طبیعی :

جنگلی است که بدون دخالت مستقیم انسان توسعه و تکامل یافته باشد و انسان به منظور بهره برداری و اجرای عملیات پرورشی دخالت هایی در آن انجام داده است . بدیهی است که هر جنگل بکر یک جنگل طبیعی است ولی هر جنگل طبیعی نمی تواند همیشه یک جنگل بکر باشد .

* جنگل مصنوعی :

جنگلی است که به دست انسان و با هدف شخصی ایجاد شده باشد مثل پارکهای جنگلی در اطراف تهران یا جنگلهای سوزنی برگ دست کاشت در مناطق جنگلهای شمال ایران .

* بیشه :

در زبان عام ، گاهی بیشه را نیز به جای جنگل به کار می برند ولی معمولاً بیشه به مناطقی گفته می شود که پوشیده از درختچه ها یا بوته باشد . در مناطق خشک و نیمه خشک کشور به درخت زارها یا بوته زارهایی که در اطراف رودخانه ها یا کنار چشمه ها ظاهر می شود نیز بیشه گفته می شود .

صنوبر کاریهایی را که در سطح وسیع و حتی بصورت متراکم ایجاد می گردند نمی توان به عنوان جنگل مصنوعی قبول کرد و معمولاً آنها را قلمستان می نامند .

* درخت جنگلی :

منظور از درخت ، گیاه چوبی است که دارای یک ساقه بوده و ارتفاعش از 7 متر بیشتر باشد مثل درخت بلوط . به طور کلی هر درختی که در جنگل چه به صورت طبیعی و چه به طور مصنوعی توسعه و تکامل یافته باشد درخت جنگلی نامیده می شود .

توده های جنگلی :

قسمتی از یک ر است که به سبب داشتن گونه ، سن ، شکل و غیره از سایر قسمتهای مجاور قابل تفکیک می باشد . به عبارت دیگر ، توده جنگلی قسمتی از جنگل است که در آن امکان یک برنامه ریزی درازمدت وجود داشته باشد و در حقیقت توده جنگلی ، کوچکترین واحد برنامه ریزی در جنگل می باشد .

* اکوسیستم جنگل :

اکوسیستم (Ecosystem ) عبارت از یک واحد مستقل طبیعی است که در آن رابطه متقابل بین موجودات زنده و محیط غیر زنده وجود دارد . از مشخصات بارز یک اکوسیستم طبیعی ، قابلیت خود تنظیمی آن بدون دخالت انسان می باشد . جنگل یکی از پایدارترین و کاملترین اکوسیستم های زمینی است .

گیاهان که شامل درختان ، درختچه ها و علف ها و خزه ها می باشند ، جزء تولیدکنندگان اکوسیستم جنگل به شمار می آیند و در حقیقت تولید اولیه جنگل را باعث می شوند . در صورتی که جانوران جزء مصرف کنندگان اکوسیستم جنگل هستند و علاوه بر آن ، تولید ثانویه جنگل را بوجود می آورند . میکروارگانیسم ها ( انواع باکتری ها ، قارچ ها و ...) در خاک جنگل ، نقش تبدیل کننده یا تجزیه کننده را به عهده دارند . کلیه عناصر موجود در اکوسیستم جنگل با هم ارتباط دارند و سیستم و روابط پیچیده ای را بوجود می آورند که شناخت و تشریح آنها عملاً غیرممکن است .

* جنگلهای دنیا :

به منظور شناخت و طبقه بندی جنگلهای ایران لازم است قبلاً نوع ، تقسیم بندی و پراکنش جنگلهای دنیا را مطالعه کنیم زیرا در مقیاس جهانی ، جنگلهای ایران هم جزئی از جنگلهای جهان است که از نظر کلی آنها را طبقه بندی کردند .

مساحت جنگلهای دنیا :

	سطح جنگل	نسبت به سطح کل منطقه
آمریکای شمالی + مرکزی	550 میلیون هکتار	26%
آمریکای جنوبی	885 میلیون هکتار	51%
آفریقا	650 میلیون هکتار	22%
اروپا	188 میلیون هکتار	30%
روسیه	851 میلیون هکتار	50%
آسیا	547 میلیون هکتار	18%
اقیانوسیه	197 میلیون هکتار	23%
جهان	3870 میلیون هکتار	30%

جدول فوق نشان می دهد قاره آمریکا ( مخصوصاً آمریکای جنوبی) جزء غنی ترین و اقیانوسیه جزء فقیرترین کشورهای دنیا از نظر سطح جنگل می باشند . امروزه روسیه را در تقسیم بندی های جدید پس از فروپاشی شوروی سابق جزء اروپا منظور می کنند و در این صورت مساحت جنگلهای قاره اروپا یک میلیارد و سی و نه میلیون هکتار می شود که در این صورت قاره اروپا همراه با روسیه جزء غنی ترین منطقه جنگلی دنیا از نظر مساحت به حساب می آید .

* جنگلهای ایران :

* تاریخچه و وسعت :

از نظر جغرافیایی کشور ما در منطقه ای از نیمکره شمالی واقع شده است که معمولاً فقیر از جنگل می باشد . با وجود این نظر به تنوع اقلیمی کشور ، وسعت زیاد آن و رشته کوههای البرز و زاگرس جنگلهای متنوعی گسترش یافته اند .

امروزه طبق آخرین اطلاعات و آمار ، حدود 12 میلیون هکتار جنگل داریم که این سطح فقط 3/7 درصد کل کشور را در برمی گیرد . آمار رسمی مساحت جنگلهای کشور در سال 1343 ( دفتر فنی مهندسی منابع طبیعی) هنوز 18 میلیون هکتار را نشان می داده است . در سال 1321 ، ساعی ، مساحت تقریبی جنگلهای ایران را 5/19 میلیون هکتار برآورد نموده است با توجه به آمار سال 1343 می توان گفت : تنها در 35 سال گذشته تقریباً یک سوم جنگلهای کشور ، از بین رفته است و چنانچه روند تخریب جنگلهای کشور با همین سرعت ادامه یابد ، می توان تصور نمود که ما ظرف 30 الی 40 سال آینده جنگلهای کنونی خود را نیز از دست بدهیم .

مساحت جنگلهای ایران در مقایسه با سایر کشورهای جهان 6/12 میلیون هکتار است و 6/7% نسبت به سطح کل کشور . مقایسه سطح جنگلهای کنونی کشورمان با برخی از کشورهای دنیا ، نشان می دهد که به طور کلی ، کشورهای اروپای شمالی و مرکزی که از نظر جنگل غنی تر می باشند و در مقایسه با کشورهای همجوار ، کشور ما بعد از ترکیه قرار دارد.

* تقسیم بندی جنگلهای ایران :

برای جنگلهای ایران ، تقسیم بندی مختلفی پیشنهاد شده است که قدیمی ترین آنها ، تقسیم بندی مرحوم ساعی است ، که طبق آن جنگلهای ایران را به شرح زیر طبقه بندی نموده است .

جنگلهای کرانه شمال

جنگل بلوط

جنگل ارس

جنگل پسته

جنگل کویری

جنگل گرمسیری

که ما در این بخش به جنگلهای کرانه شمال می پردازیم :

* جنگلهای شمال (جنگلهای خزری) :

از نظر جغرافیای جنگل ، جنگل های خزری شمال ایران به طور کلی جزء جنگلهای سرسبز تابستانی یا جنگلهای پهن برگ خزان کننده به شمار می آیند که بصورت موضعی دارای جنگلهای مدیترانه ای (زربین) نیز می باشند از نظر جغرافیایی . گیاهی جنگلهای شمال ایران در منطقه رویش هیرکانی قرار دارند و به همین علت به جنگل های هیرکانی مشهورند . مساحت جنگلهای خزری در گذشته دور در حدود 5 میلیون هکتار ( مساحت کل استانهای گیلان و مازندران و گلستان) برابر است با 2/6 میلیون هکتار ، برآورد می شود . با توسعه روستاها و گسترش شهرها در سواحل دریای خزر ، تبدیل اراضی جنگلی به زمینهای زراعی و باغهای مرکبات و چای ، مساحت این جنگلها در اوایل قرن جاری به 6/3 میلیون هکتار بالغ می شد . با شروع بهره برداری تجاری از جنگلهای مزبور ، واگذاری اراضی جنگلی و همچنین چرای مفرط و قطع بی رویه ، این سطح دائماً رو به کاهش نهاده است . بطوری که امروزه حدود 9/1 میلیون هکتار جنگل در این منطقه باقی مانده که از این مقدار ، فقط 2/1 میلیون هکتار جزء جنگلهای مرغوب و تجارتی محسوب می شود .

در تمام برنامه ریزیهای توسعه در مناطق شمالی کشور باید حفظ و گسترش جنگلهای شمال کشور به عنوان مهمترین و با ارزشترین اکوسیستم های جنگلی کشور و منبع مهم تولید چوب و سایر فرآورده های جنگلی مدنظر قرار گیرد . پراکنش جنگلها در استان های گیلان ، مازندران و گلستان یکنواخت نمی باشد و به طور کلی می توان گفت که مرغوبیت رویشگاههای جنگلی شمال از نظر میزان رویش با نوساناتی از غرب به شرق کاهش می یابد .

مساحت جنگلهای شمال کشور 8/1 میلیون هکتار است که نزدیک به 2/1 آن تجارتی و 6/0 بقیه جزء جنگلهای حفاظتی یا حمایتی محسوب می شوند .

جنگلهای خزری بصورت نوار باریک و بلندی روی دامنه شمالی سلسله جبال البرز ظاهر شده است . طول این نوار حدود 800 کیلومتر و عرض آن بین 20 تا 70 کیلومتر در نوسان است . جنگلهای شمال ایران از آستارا شروع و تا دره گلی داغی بجنورد ادامه می یابد .

گسترش عمده ی آن از سطح دریا شروع و تا ارتفاع حداکثر 2800 متر ادامه می یابد .

* اقلیم شمال ایران :

اقلیم شمال ایران در حقیقت یک اقلیم نیمه مدیترانه ای است که دارای آب و هوای معتدل و مرطوب است . میزان بارش سالانه به طور متوسط 1000 میلیمتر است که بیشترین آن در قسمتهای غربی و کمترین آن در نواحی شرقی است . به طور متوسط میزان بارندگی از غرب به شرق کاهش می یابد ، حداکثر میزان بارش اندازه گیری شده در حدود 2000 میلیمتر و حداقل 600 میلیمتر در سال می باشد . از نظر فلور گیاهی ، جنگلهای خزری جزء جنگلهای غنی دنیا محسوب می شود و از نظر ظاهری شباهت زیادی با جنگلهای پهن برگ مخلوط اروپای مرکزی دارد ولی از نظر تعداد و تنوع گونه بسیار غنی تر است . جنگلهای خزری جزء جنگلهای کهن دنیا محسوب می شود .

جنگلهای خزری از نظر سیمای ظاهری شباهت زیادی به جنگلهای پهن برگ اروپای مرکزی شمال ترکیه و قفقاز دارد. تنوع گونه های درختی و جوامع جنگلی شمال ایران به مراتب غنی تر از جنگل های اروپای مرکزی است و شباهت آن از این نظر بیشتر به جنگلهای شمال ترکیه و قفقاز نزدیک است . برحسب شرایط اقلیمی ، خاکی و غیره جوامع جنگلی مختلفی در جنگلهای شمال ظاهر می شوند که مهمترین آنها به ترتیب ارتفاع از سطح دریا عبارتند از :

1- لرگ – توسکایستان

2- سفید پلتستان

3- بلوط – شمشادستان

4- نمدار- شمشادستان

5- پلت- شمشادستان

6- توسکا- شمشادستان

7- آزاد- شمشادستان

8- انجیلی – ممرزستان

9- بلوط– ممرزستان

10-آزاد - بلوطستان

11-ملج - پلتستان

12-توسکا- پلتستان