مشخصات گیاه شناسی راش شرقی وخصوصیات اکولوژیکی آن.

راش شرقی

مشخصات گیاه شناسی   

احمد برفی کارشناس ارشد منابع طبیعی-کارشناس دانشگاه پیام نوررامسر.

جنس راش fagus   متعلق به خانواده ی Fagaceae  و دارای 650 گونه است که در 7 جنس قرار گرفته و از نواحی نزدیک استوا تا نزدیک قطب انتشار یافته اند . از این خانواده سه جنس مهم به نام های Castanea ، Quercus ، Fagus در ایران وجود دارد . جنس راش یازده گونه دارد که در نیم کره شمالی منتشر شده اند و از این تعداد تنها گوه ی Fagus orientalis در ایران وجود دارد . به لحاظ اینکه Lipsky آنرا در کوه های قفقاز و ترکیه تشخیص داده است ، آنرا به نام Fagus orientalis lipsky  نامگذاری نموده اند . نام علمی راش از واژه یونانی Fago به نام خوراکی گرفته شده است و اشاره به مأکول بودن دانه های راش دارد . راش شرقی اسامی محلی متفاوتی همچون راش ، چلر، چهلر ، مرس ، راج ، الاش ، آلاش ، الوش ، قزل آقاج و قزل گز دارد . 

راش شرقی درختی با بلندی 35 تا 40 متر است که گاهی ارتفاع ان تا 52 متر نیز دیده می شود و دارای تنه ی صاف و تقریبا استوانه ایست که قطر آن به 1.5 – 1.8 متر نیز میرسد . جوانه های آن تیز ، دوکی شکل و طلایی رنگ است . برگها در داخل جوانه تا شده و ریزان ، متناوب ، ساده ، بضی شکل و یا بیضی متمایل به تخم مرغی است . انتهای برگها باریک و یا نوک تیز است . سطح روی برگها سبز درخشان و سطح زیرین آنها حالت سبز روشن دارد . هاشیه برگها بدو.ن دندانه و کمی مواج و پوشیده از موهای ابریشمی است . رگ برگهای سطح زیرین برگ پوشیده از کرک می باشد . تعداد 9-14 جفت رگبرگ در هر برگ معمولا وجود دارد . دمبرگ ها کرکدار و به طول 7-20 میلیمتر است . درخت راش درختی تک پایه است . در راش گلها همزمان با برگها ظاهر می شوند . گلهای نر به صورت شاتون های کوتاه و گرد و یا کروی است که به وسیله ی دم گل های بندی آویزان شده اند . پریانت گل نر در بالا پوشیده از کرکهای سیاهرنگ و در قسمت پایین پوشیده از کرکهای سفید رنگ است . پرچم ها ضخیم و کوتاه است و بساک آن 1.5 بار بلندتر از بساک راش اروپایی ( Fagus sylvatica) است . دم گل نر بلند و به طول 20-50 میلیمتر است . تعداد پرچم ها در هر گل 8-12 عدد است . گلهای ماده معمولا شاتون نیستند ، بلکه یک تا سه عدد و معمولا دو عدد گل در داخل گریبانه مجاور هم قرار میگیرند .

میوه ء راش فندقه خشک و سه وجهی است . معمولا تعداد دو عدد در گریبانه ی چهارلبه قرار میگیرد . گریبانه پوشیده از فلس های باریک و بلند است که نواری یا قاشقی شکل است . معمولا فلس های پایین گریبانه بلندتر از فلس های بالای گریبانه است .

راش جرء درختان با بذر سنگین است . یک راش حدودا 4-5 کیلوگرم و یا حدود 30000 بذر در سال بذردهی تولید می کند . وزن هزاردانه ی بذر راش شرقی 182 گرم است .

ریشه های این گونه در جوانی به طور عمیق در خاک فرو میرود ولی در سنین پیری ریشه های آن به صورت سطحی گشترش میابد . ریشه ی این گونه از نظر نوع و عمق جز ریشه های افشانه است .

راش دارای دیرزیستی متوسط است یعنی طول عمر طبیعی آن بین 150 تا 300 سال است

خصوصیات اکولوژیکی راش شرقی

رویشگاه راش در جنگلهای حوزه خزر در عرض جغرافیایی 36 تا 38 درجه شمالی و طول جغرافیایی 48 تا 58 درجه شرقی یعنی تقریبا از آستارا تا گرگان قرار دارد . از نظر ارتفاع از سطح دریا ، راش درخت ارتفاعات سطح البرز است . جوامع طبیعی راش از ارتفاع 500 متر از سطح دریا به بالا قابل مشاهده است . هرچن از ارتفاع 100 متر به بالا به صورت انبوه دیده میشود . مهمترین درختان راش از لحاظ ارتفاع قالب در ارتفاع 900 تا 1500 متر از سطح دریا قرار میگیرد و کوتاهترین درختان راش در ارتفاع 1600 متر به بالا دیده میشوند .

درخت راش جزء گونه های پرنیاز محسوب میشوند . از لحاظ سرشت نوری این گونه نیم سایه پسند تا سایه پسند است . در جنگلهای شمال کشور بیشتر جنگل های راش در جهت شمال دیده میشوند که این امر به دلیل نم پسند بودن راش است . این گونه در رویشگاه هایی که دارای رطوبت زیاد است میروید. از همین رو جنگلهای راش در هوای خنک و مه آلود گسنرش یافته است.

راش از رطوبت زیاد خاک گریزان است و در خاک های زه کشی شده مستقر میشود . این گونه در برابر بادهای گرم و سوزان و آلودگی هوا حساس است .

اینگونه نسبت به سرما نسبتا مقاوم است ولی نهال های جوان آن هم از سرما دیررس بهاره و هم سرمای زودرس پاییزه آسیب میبیند . بروز سرمای ناگهانی و یا طولانی مدت زمستان به چوب راش آسیب میرساند.

درخت راش تاج پوشش انبوهی دارد و نونهال های آن سایه ی درختان مادری را به خوبی تحمل می کند ؛ این در حالی است که بسیاری دیگر از گونه های نمی توانند چنین سایه ای را تحمل کنند . این گونه در جوانی به پناه درختان مادری نیاز دارند و طاقت گرمای زیاد را مدارند . درخت راش دارای پوست صاف است و چنانچخ ناگهانی در کمقابل اشعه خورشید قرار بگیرند و درجه حرارت نیز زیاد باشد دچار آفتابزدگی ( سوختگی پوست ) میشوند که علت آن از بین رفتن کامبیوم و شکاف خوردن پوست است . قطر برابر سینه ، سطح مقطع ، حجم در هکتار ، ارتفاع کل ، ارتفاع قالب ، ارتفاع تنه بدون شاخه و کیفیت تنه درختان از جمله عواملی هستند که بیشتر تحت تاثیر شرایط اکولوژیکی و پایگاهی قرار دارند ؛ در حالیکه تقارن و فرم تاج ، پیچیدگی تنه و وضعیت شاخه دوانی تحت تاثر عوامل ژنتیکی می باشد.

ویژگی های خاکشناسی راش

راشستانهای ایران برروی دو نوع سنگ مادر اسیدی ( آذرین و دگرگونی ) و آهکی ( رسوبی و دگرگونی ) قرار دارد . خاک های تشکیل شده بر روی سنگ مادر های اسیدی تماما دارای بافت سبک و متعادل بوده و زهکش کاملی دارند . در حالیکه خاک های موجود بر روی سنگ مادر آهکی عموما دارای بافت نیمه سنگین تا سنگین و با زهکشی تدریجی و گاهی کند می باشند . بنابراین می توان گفت که راش گونه ای بی تفاوت از نظر اسیدیته ی خاک است که بر روی خاک هایی با سنگ های مادری مختلف به خوبی رشد می کنند .

این گونه به کلسیم زیاد و پتاسیم خیلی زیاد در خاک نیاز دارد . با حرکت از غرب به طرف شرق دامنه ی البرز تیپ هوموس شیرین تر شده و فعالیت بیولوژیکی خاک افزوده میشود . در سنین بالا تغذیه ی معدنی برای رشد راش بر خلاف سنین جوانی چندان قابل اهمیت نبوده بلکه تغذیه آبی گیاه است که نقش مهمی را در این هنگام بازی می کند .

راش های ایران بر روی خاک های قهوه ای اسیدی ، قهوه ای جنگلی ، قهوه ای شسته شده ، قهوه ای هیدرومورف و پسدوگلی قرار دارند .

پراکنش راش در جهان

گونه ی راش در ژاپن ، چین ، رشته کوه های البرز در ایران ، بلغارستان ، کره ، ترکیه و رمانی ، شرق آمریکا ، کاندا و کل اروپا منتشر شده است .

منابع :

1 . اعتماد ، و ، 1381 ، بررسی کمی و کیفی بذر درخت راش در جنگل های استان مازندران ، رساله دکتری . دانشکده منابع طبیعی . دانشگاه تهران .

2. حیبی ، ح، 1353 ، بررسی تاثیر بافت خاک بر میزان رویش راش ایران . نشریه دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران ، شماره 31 .

3 . حبیبی ، ح، 1371 ، مبانی خاکشناسی جنگل . انتشار دانشگاه تهران